Giáo án Lịch sử 10 - Bài 21: Những biến đổi của nhà nước phong kiến trong các thế kỉ XVI – XVIII

CHƯƠNG III: VIỆT NAM TỪ THẾ KỈ XVI ĐẾN THẾ KỈ XVIII.
BÀI 21: NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA NHÀ NƯỚC PHONG KIẾN TRONG CÁC THẾ KỈ XVI – XVIII. 
MỤC TIÊU BÀI HỌC
Kiến thức.
Hiểu được sự sụp đổ của triều đình nhà Lê đã dẫn đến sự phát triển của các thế lực phong kiến.
Biết được nhà Mạc ra đời và tồn tại hơn nửa thế kỉ đã góp phần ổn định xã hội trong một thời gian.
Hiểu được chiến tranh phong kiến diễn ra trong bối cảnh xã hội Việt Nam thế kỉ XVI – XVIII đã dẫn đến sự chia cắt đất nước. 
Kỹ năng.
Rèn luyện kỹ năng phân tích, tổng hợp vấn đề.
Kỹ năng nhận xét về tính giai cấp trong xã hội.
Thái độ.
Bồi dưỡng ý thức xây dựng và bảo vệ ý thức thống nhất
Bồi dưỡng tinh thần dân tộc.
THIẾT BỊ VÀ TÀI LIỆU DẠY HỌC. 
Bản đồ Việt Nam phân rõ ranh giới hai miền.
Một số tranh về triều Lê – Trịnh.
Một số tài liệu về nhà nước hai miền.
TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY – HỌC. 
Kiểm tra bài cũ.
Vị trí Phật giáo trong các thế kỉ X – XV ? Biểu hiện nào chứng tỏ sự phát triển Phật giáo trong giai đoạn này ? 
Giới thiệu bài mới.
Ở chương II, chúng ta đã tìm hiểu về các triều đại phong kiến Việt Nam từ TK X – XV, qua đó thấy được quá trình hình thành, phát triển của nhà nước phong kiến và những thành tựu kinh tế, văn hóa của nhân dân Đại Việt. Từ đầu TK XVI, cuộc khủng hoảng xã hội đã làm sụp đổ nhà Lê, kể từ đó nhà nước phong kiến Đại Việt có những biến đổi lớn. Để hiểu được những biến đổi của nhà nước phong kiến trong các thế kỉ XVI – XVIII, thầy trò chúng ta cũng tìm hiểu bài 21 “NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA NHÀ NƯỚC PHONG KIẾN TRONG CÁC THẾ KỈ XVI – XVIII”.
Tổ chức các hoạt động dạy và học: 
Hoạt động của thầy và trò
Kiến thức cơ bản
Hoạt động 1: Tìm hiểu sự sụp đổ của nhà Lê. Nhà Mạc thành lập.
- GV nhắc lại: Triều đại nhà Lê được đánh giá là một triều đại thịnh trị trong lịch sử phong kiến Việt Nam :
+ Bộ máy nhà nước hoàn chỉnh.
+ Giáo dục thi cử đạt đến giai đoạn cực thịnh của giáo dục thi cử phong kiến. Phan Huy Chú nhận xét “ giáo dục các thời thịnh nhất thời Hồng Đức” 
+ Kinh tế được khôi phục và phát triển, kinh đô Thăng Long thực sự là đô thị sầm uất, song đầu thế kỉ XVI nhà Lê sơ lâm vào khủng hoảng suy sụp.
GV hỏi: Tại sao thế kỉ XVI nhà Lê sơ suy yếu ? Biểu hiện của sự suy yếu đó ?
HS trả lời. 
GV nhận xét, bổ sung, kết luận về biểu hiện suy thoái của nhà Lê sơ: Vua, quan chỉ lo ăn chơi sa đọa, không quan tâm đến triều chính và nhân dân. Địa chủ ra sức chiếm đoạt ruộng đất, bóc lột nhân dân. 
GV trình bày tiếp: Trong bối cảnh nhà Lê suy yếu, bất lực. Mạc Đăng Dung đã phế truất vua Lê và thành lập triều Mạc. 
GV nhấn mạnh: Đây là sự thay thế tất yếu và hợp quy luật để HS có đánh giá đúng về Mạc và Mạc Đăng Dung. 
GV hỏi: em đánh giá nư thế nào về việc Mạc Đăng Dung phế truất nhà Lê.
GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi: Sau khi nhà Mạc lên cầm quyền đã thi hành những chính sách gì? 
HS trả lời, GV bổ sung và kết luận. 
GV giảng thêm: Ở thời Lê, phép quân điền đã làm sở hữu tư nhân về ruộng đất tăng. Ruộng đất công làng xã ít. Đến thời Mạc đã cố gắng giải quyết vấn đề ruộng đất cho nông dân, tạo điều kiện cho nông nghiệp phát triển. 
GV kết luận về tác dụng của những chính sách của nhà Mạc. 
GV hỏi: Trong thời gian cầm quyền, nhà Mạc gặp khó khăn gì? 
HS trả lời
GV bổ sung, nêu rõ khó khăn của nhà Mạc và lý giải tại sao nhà Mạc bị cô lập.
+ Lý giải khó khăn của nhà Mạc: giữa lúc đó nhà Mạc chịu sức ép từ 2 phía. 
ở phía Nam: một số cựu thần nhà Lê tập hợp lực lượng chống đối.
ở phía Bắc: vua Minh cho quân tiến sát biên giới, phao tin sẽ đánh nước ta. 
Hỏi: Trong hoàn cảnh đó nhà Mạc đã đối phó như thế nào ? hệ quả của việc làm đó? 
Trong hoàn cảnh đó, nhà Mạc đã dâng sổ sách cho nhà Minh, chịu thần phục nhà Minh. Vì vậy, triều đình nhà Mạc không được lòng dân. -> nhà Mạc bị cô lập
Hoạt động 2: Tìm hiểu chiến tranh Nam – Bắc triều. 
GV giảng giải: Nhà Mạc ra đời trong bối cảnh chiến tranh phong kiến bùng nổ. Tuy bước đầu có góp phần ổn định lại xã hội nhưng lại trở thành nguyên cớ gây nên chiến tranh: chiến tranh Nam – Bắc triều.
GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy được nguyên nhân của cuộc chiến tranh Nam – Bắc triều, kết quả. 
GV giải thích thêm: Bộ phận cựu thần nhà Lê gắn bó với sự nghiệp giải phóng đất nước của cha ông, không chấp nhận nền thống trị của nhà Mạc, không phục vụ họ Mạc ở chỗ là Mạc Đăng Dung không xuất thân từ dòng dõi quý tộc -> vì vậy đã nổi lên ở Thanh Hóa, quê hương của nhà Lê để chống lại nhà Mạc -> dẫn đến chiến tranh Nam – Bắc triều. 
Hoạt động 3: Tìm hiểu chiến tranh Trịnh – Nguyễn. 
GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy được nguyên nhân dẫn đến cuộc chiến tranh Trịnh – Nguyễn và hậu quả của nó.
GV hỏi: Nguyên nhân nào dẫn đến chiến tranh Trịnh – Nguyễn ? 
HS đọc SGK phát biểu. 
GV bổ sung, kết luận về nguyên nhân chiến tranh Trịnh – Nguyễn. 
+ Năm 1545, sau khi Nguyễn Kim chết, con rể là Trịnh Kiểm lên thay, nắm toàn bộ binh quyền, người con thứ của Nguyễn Kim là Nguyễn Hoàng nghe theo lời của Nguyễn Bỉnh Khiêm xin được vào trấn thủ đất thuận Hóa. (vì sợ thế lực của Trịnh kiểm và trước đó Nguyễn Uông đã bị Trịnh Kiểm hại). Đất Thuận Hóa trở thành nơi dấy nghiệp của họ Nguyễn. 
GV yêu cầu HS theo dõi SGK về cuộc chiến tranh Trịnh – Nguyễn. 
+ Sau khi thế lực họ Nguyễn mạnh lên, họ Nguyễn có ý đồ xây dựng một nhà nước riêng và nhiều lần họ Nguyễn không đóng thuế cho họ Trịnh cho nên đã dẫn đến chiến tranh Trịnh – Nguyễn. 
+ Cuộc chiến kéo dài từ năm 1627 – 1672 với 7 lần giao chiến và không phân thắng bại. 
Lần 1: năm 1627
Lần 2: năm 1633
Lần 3: năm 1643
Lần 4: năm 1648
Lần 5: năm 1655 – 1660.
Lần 6: năm 1661 – 1662.
Lần 7: năm 1672
+ Hai bên phải giảng hòa với nhau, lấy sông Gianh làm giới tuyến, đất nước bị chia làm hai: Đàng Ngoài và Đàng Trong với hai chính quyền riêng biệt.
Cuối cùng củng cố toàn bài: qua bài học trên các em học tập được những gì. Như vậy, những biến đổi của nhà nước phong kiến trong các thế kỉ XVI – XVIII đã làm cho tình hình chính trị xã hội có những biến đổi lớn, sự thay thế của nhà Lê, sự hình thành của nhà Mạc dẫn đến đất nước bị chia cắt trong một thời gian dài. 
1.Sự sụp đổ của nhà Lê. Nhà Mạc thành lập.
-Đầu thế kỉ XVI, nhà Lê lâm vào khủng hoảng, suy yếu. 
+ Các thế lực phong kiến nổi dậy tranh dành quyền lực. Mạnh nhất là thế lực Mặc Đăng Dung.
+ Phong trào đấu tranh của nhân dân bùng nổ ở nhiều nơi. 
-Năm 1527, Mặc Đăng Dung phế truất vua Lê và lập triều Mạc.
-Chính sách của nhà Mạc:
* Về chính trị: 
Nhà Mạc xây dụng chính quyền theo kiểu của nhà Lê sơ.
Thường xuyên tổ chức thi cử để tuyển chọn quan lại.
* Về kinh tế: 
Cố gắng giải quyết vấn đề ruộng đất. 
* Về quân sự: 
Xây dựng quân đội mạnh để bảo vệ quốc gia. 
Những chính sách của nhà Mạc bước đầu ổn định lại đất nước. 
-Do sự chống đối của cựu thần nhà Lê, và do chính sách cắt đất thần phục nhà Minh -> nhân dân phản đối. Nhà Mạc bị cô lập.
2. Đất nước bị chia cắt. 
Chiến tranh Nam – Bắc triều. 
*Nguyên nhân
+ Cựu thần nhà Lê, đứng đầu là Nguyễn Kim đã quy tụ lực lượng chống lại nhà Mạc “ phù Lê diệt Mạc” -> thành lập chính quyền ở Thanh Hóa gọi là Nam triều, đối đầu với nhà Mạc ở Thăng Long gọi là Bắc triều. 
+ Từ năm 1545 – 1592 diễn ra cuộc chiến tranh Nam – Bắc triều -> nhà Mạc bị lật đổ, đất nước thống nhất. 
Chiến tranh Trịnh – Nguyễn. 
*Nguyên nhân:
+ Năm 1545, Nguyễn Kim chết, quyền lực rơi vào tay Trịnh Kiểm, họ Trịnh tìm cách diệt thế lực nhà Nguyễn để độc quyền thống trị.
+ Nguyễn Hoàng đã vào Thuận Hóa gây dựng thế lực nhà Nguyễn. 
Hai thế lực: Trịnh – Nguyễn tìm cách tiêu diệt lẫn nhau. 
*Diễn biến:
+ Chiến tranh Trịnh – Nguyễn kéo dài từ năm 1627 đến năm 1672, không phân thắng bại.
+ Cuối cùng 2 bên phải giảng hòa, lấy sông Gianh làm ranh giới, đất nước bị chia cắt: Đàng Ngoài, Đàng Trong cho đến cuối thế kỉ XVIII.
*Kết quả.
+ Xét về hình thức: Hai bên hòa, không ai dành thắng lợi.
+ Xét về bản chất: Họ Nguyễn thắng, họ Trịnh thua, bởi vì vùng đất Thuận Hóa vốn dĩ là của họ Trịnh bị họ Nguyễn chiếm và phải lấy sông Gianh làm ranh giới giữa hai đàng.
3.Nhà nước phong kiến ở Đàng Nguyễn.
4.Chính quyền ở Đàng Trong.
Củng cố. 
GV khái quát về sự sụp đổ của triều Lê sơ và sự thành lập nhà Mạc, nguyên nhân và tình trạng chia cắt đất nước.
Dặn dò
Trả lời câu hỏi trang 110 SGK 
Học bài, đọc bài trước bài 22.