Giáo án Ngữ văn 8 - Tiết 93: Đêm nay bác không ngủ (tiết 1)

Tuần 24 Ngày soạn: 08/02/2012
Tiết 93 Ngày dạy: 16/ 02/2012
Giáo sinh : Nguyễn Thị Thanh Hân
 Văn bản : ĐÊM NAY BÁC KHÔNG NGỦ (Tiết 1)
 (Minh Huệ)
I . Mục tiêu cần đạt
 Giúp HS:
 1 . Kiến thức
- Cảm nhận được vẻ đẹp của hình tượng Bác Hồ trong bài thơ với tấm lòng yêu thương mênh mông, sự chăm sóc ân cần đối với các chiến sĩ và đồng bào.
- Thấy được tình cảm yêu quý,kính trọng của người chiến sĩ đối với Bác Hồ.
 2 . Kỹ năng
- Nắm được đặc sắc nghệ thuật của bài thơ: kết hợp miêu tả, kể chuyện với biểu hiện cảm xúc tâm trạng. những chi tiết giản dị, tự nhiên mà giàu sức truyền cảm.
 - Thể thơ 5 chữ thích hợp với bài thơ có yếu tố kể chuyện
 3 . Thái độ
- Thêm kính yêu Bác Hồ, biết ơn các thế hệ cha anh.
 * Chuẩn bị
- Giáo viên: Giáo án và các tài liệu nghiên cứu khác,SGV,SGK, bảng phụ
- Học sinh: SGK, vở soạn
 II . Tiến trình lên lớp
Ổn định lớp
Kiểm tra bài cũ
Vào bài mới
Bác ơi tim Bác mênh mông thế?
Ôm cả non sông, mọi kiếp người !
Bác Hồ, người con ưu tú của dân tộc Việt Nam, người có lòng yêu thương con người bao la. Vì thế, viết về Người là một mảng đề tài giàu có của thơ ca Việt Nam. Minh Huệ đã góp vào gia tài thơ viết về Bác bằng một bài thơ giản dị, bài thơ “ĐÊM NAY BÁC KHÔNG NGỦ”. Bài thơ như một câu chuyện nhỏ đầy xúc độngChúng ta sẽ cùng tìm hiểu ở tiết học hôm nay .-->GV ghi bảng
 Hoạt động của thầy & trò
 Ghi bảng
 HĐ1: Tìm hiểu chung về tác giả & tác phẩm
GV: Gọi HS đọc phần chú thích * SGK/66
? Với phần chuẩn bị bài ở nhà, em nào hãy cho cô biết vài nét về tác giả Minh Huệ?
- Minh Huệ tên khai sinh là Nguyễn Thái sinh năm 1927- 2003, quê ở tỉnh Nghệ An, làm thơ từ thời kháng chiến chống thực dân Pháp. 
- Ông từng là Chủ tịch hội văn nghệ tỉnh Nghệ An. 
? Bài thơ được sáng tác dựa trên sự kiện nào?
- Trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận chỉ huy cuộc chiến đấu
GV: chốt gọn (nâng cao)
Chuyển ý: Câu chuyện ấy xúc động như thế nào?chúng ta sẽ có thêm những cảm nhận gì về Bác?vậy thì bây giờ cô,trò chúng ta sẽ cùng tìm hiểu ở phần nội dung chính của bài học
HD2: HD đọc và tìm hiểu chung
GV hướng dẫn HS đọc bài thơ (Để cảm nhận sâu sắc được văn bản thì chúng ta phải đọc văn bản, đúng không nào?
 Các em lật SGK/63 nào)
Bài thơ như một câu chuyện của người chiến sĩ kể về một đêm không ngủ của Bác trên đường đi chiến dịch. Có hoàn cảnh,không gian,thời gian,địa điểm,có diễn biến sự việc,có lời đối thoại giữa hai nhân vật(anh đội viên và Bác) Đây là một bài tự sự bằng thơ nên khi đọc các em phải chú ý phân biệt được 3 giọng:
+ Giong kể chuyện, miêu tả của tác giả
+ Giọng anh chiến sĩ lo lắng
+ Giọng Bác trầm ấm,yêu thương
GV đọc mẫu 1 đoạn à2 HS đọc tiếp àHS nhận xét à GV yêu cầu HS về nhà rèn đọc 
? Bài thơ làm theo thể thơ nào?
HS trả lời: thể thơ 5 tiếng
Bài thơ này có nguồn gốc từ trong thơ ca dân gian, cụ thể là hát dặm Nghệ Tĩnh. Vần trong mỗi khổ thường là vần liền và vần chân. à Tích hợp TLV
? Em hãy cho cô biết phương thức biểu đạt của văn bản này là gì?
Kết hợp tự sự với trữ tình thêm yếu tố miêu tả.
à Hình thức là 1 bài thơ nhưng lại gói trong đó 1 câu chuyện nhỏ và gợi rất nhiều về hình ảnh Bác Hồ. Như vậy văn bản có sự kết hợp hài hòa giữa biểu cảm + tự sự + miêu tả.
 GV: Chúng ta đã được đọc văn bản và các em cũng đã chuẩn bị bài ở nhà, ta thấy bài thơ kể về 1 đêm không ngủ của Bác trên đường đi chiến dịch Biên giới. Vậy em nào có thể kể tóm tắt cho cô diễn biến câu chuyện đó?
HS kể à GV sửa bổ sung( gọn)
 ? Dựa vào phần tóm tắt của bạn, em hãy chỉ ra bố cục của văn bản?
HS nêu à GV chốt
- Bố cục của bài thơ? à 3 phần (bảng phụ)
Đoạn 1: Từ đầu lấy sức đâu mà đi: Cái nhìn và tâm trạng của anh đội viên đối với Bác Hồ ở lần thức dậy đầu tiên
Đoạn 2: Tiếp theoanh thức luôn cùng Bác: Cái nhìn và tâm trạng của anh đội viên đối với Bác Hồ ở lần thức dậy thứ 3
Đoạn 3: Khổ cuối: Suy ngẫm và quyết định của anh đội viên khi thức luôn cùng Bác
GV: Gọi HS đọc lại 2 khổ thơ đầu
? Qua 2 khổ thơ bạn vừa đọc. Hãy cho cô biết câu chuyện này xảy ra trong hoàn cảnh nào? ở đâu? Vào thời gian nào?
HS nêu à HS bổ sung à GV chốt
Hoàn cảnh: Trên đường đi chiến dịch, trời mưa lâm thâm và lạnh
Địa điểm: Trong một mái lều tranh xơ xác, nơi trú ngụ của bộ đội trong đêm.
Thời gian: Vào một đêm khuya, từ lúc anh đội viên thức dậy lần đầu cho đến lúc anh thức dậy lần thứ ba để rồi anh thức luôn cùng Bác
GV: Như vậy, chỉ với hai khổ thơ thôi mà nhà thơ Minh Huệ đã tái hiện lại thật chân thực và sinh động bối cảnh của câu chuyện. Qua đó phần nào chúng ta cũng hiểu được sự khắc nghiệt của thiên nhiên nơi đây. Mặc dù điều kiện vật chất ở đây rất thiếu thốn nhưng tất cả các chiến sĩ của chúng ta đều cố gắng vượt qua và hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình.Đó cũng chính là các khó khăn chung của nhân dân ta trong cuộc kháng chiến chống TD Pháp.
? Trong bài thơ trên, xuất hiện những nhân vật nào?
- 2 nhân vật: Bác Hồ và anh đội viên
? Trong hai nhân vật trên, theo em nhân vật nào hiện ra qua sự miêu tả của người kể chuyện và nhân vật nào trực tiếp bộc lộ suy nghĩ của mình.
GV: KĐ có 2 nhân vật
Như vậy, nhân vật trung tâm trong bài thơ này là Bác Hồ được hiện lên qua cái nhìn và tâm trạng của anh đội viên.
Chuyển ý.
 Việc sáng tạo ra hình tượng anh đội viên vừa là người chứng kiến, vừa là người tham gia vào câu chuyện đã làm cho hình tượng Bác Hồ vừa hiện ra một cách tự nhiên, khách quan lại vừa gần gũi,ấm áp.
Chúng ta sẽ đi tìm hiểu tình cảm của anh đội viên đối với Bác Hồ
HĐ3: .Tình cảm của anh đội viên đối với Bác Hồ.
- GV yêu cầu HS đọc lại ( Từ đầulấy sức đâu mà đi).
? Bài thơ kể lại mấy lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ? à 2 lần
GV: Bài thơ kể lại 2 lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ.V ậy chúng ta sẽ đi tìm hiểu hai lần ấy tâm trạng của anh đội viên nhé! Trước hết là lần đầu tiên
GV: ?(Nhìn và đọc thầm đoạn 1) em hãy cho cô biết Lần đầu tiên thức dậy, anh đội viên thấy điều gì?
à Nhìn thấy Bác không ngủ, lặng yên,ngồi trầm ngâm bên bếp lửa.
?Vậy tâm trạng và cái nhìn của anh đội viên như thế nào ở lần thức dậy đầu tiên?
Ngạc nhiên, xúc độngà càng nhìn,càng thương
GV: Lần đầu chợt thức giấc sau một giấc ngủ ngắn nhưng chắc ngon lành. Anh không khỏi ngạc nhiên vì trời đã khuya lắm rồi, mưa rất lạnh mà Bác vẫn ngồi “ trầm ngâm” bên bếp lửa. Nhà thơ thật tài tình, thực ra ông không tả cái lạnh, nhất là cái lạnh ở chốn rừng núi hoang vu mà chỉ viết:
 “ Ngoài trời mưa lâm thâm
 Mái lêu tranh xơ xác”
Nhưng ta vẫn cảm nhận được cái rét thấu xương thấm vào da thịt. Từ ngạc nhiên đến xúc động khi anh hiểu rằng Bác vẫn ngồi đốt lửa sưởi ấm cho các chiến sĩ. Và niềm xúc động ấy càng lớn hơn khi anh được chứng kiến cảnh Bác Hồ đi dém chăn cho các chiến sĩ với những bước nhón chân nhẹ nhàng để không làm họ giật mình.
GV: Hơn cả sự yêu thương,anh còn lo lắng.Vậy điều mà anh lo lắng ở đây là gì? Câu thơ thể hiện điều đó?
à Lo Bác ốm
? Như vậy, qua những chi tiết cô và các em vừa tìm hiểu ấy thể hiện tình cảm gì của anh đội viên?
GV: Tiếp theo chúng ta xem rằng ở lần thức dậy thứ 3 anh đội viên có tâm trạng và cảm nghĩ như thế nào?có giống hay khác lần thứ nhất hay không?
 ( GV cho HS đọc tiếp theo lần thứ 3)
? Lần thứ 3 anh đội viên thức dậy đã bắt gặp hình ảnh Bác Hồ hiện lên như thế nào? Và tâm trạng của anh đội viên ra sao?Em hãy tìm cho cô những câu thơ thể hiện điều đó.
GV: Câu chuyện được đưa đến đỉnh điểm khi lần thứ 3 thức dậy trời sắp sáng, anh chiến sĩ vẫn thấy Bác “ngồi đinh ninh” y như lần đầu:
 Lần thứ ba thức dậy 
 Anh hốt hoảng giật mình
 Bác vẫn ngồi đinh ninh
 Chòm râu im phăng phắc
? Liệu sự lo lắng của anh đội viên đối với Bác Hồ ở lần thứ 3 có giống lần đầu chăng? à không
? Vậy em có thể nêu rõ hơn cho cô sự không giống nhau đó như thế nào không?
- Lần đầu: lo lắng và anh chỉ dám thầm thì hỏi nhỏ
- Lần 3: lo lắng à hốt hoảng thực sự. Và nếu ở lần đầu anh chỉ dám “thầm thì hỏi nhỏ” thì giờ đây anh hết sức năn nỉ “vội vàng nằng nặc” mời Bác đi nghỉ. Câu thơ thể hiện sự thiết tha,năn nỉ của anh “Mời Bác ngủ Bác ơi!” được nhắc lại “Bác ơi!Mời Bác ngủ”
? Nhận xét của em về cách cấu tạo lời thơ sau:
 Mời Bác ngủ Bác ơi!
 Bác ơi!Mời Bác ngủ.
GV: Bằng cách sử dụng biện pháp nghệ thuật đảo trật tự ngôn từ, lặp lại các cụm từ ( Mời Bác ngủ Bác ơi!) nhà thơ Minh Huệ đã diễn tả sự tha thiết,năn nỉ của anh làm tăng dần mức độ bồn chồn lo cho sức khỏe của Bác, đồng thời qua đó còn diễn tả tình cảm lo lắng chân thành của người đội viên đối với Bác.
 ? Và ở 2 câu thơ tiếp theo:
 “Lòng vui sướng mênh mông
 Anh thức luôn cùng Bác”
Vì cảm nhận được những tình cảm rộng lớn,bao la của Bác dành cho anh đội viên và các chiến sĩ mà anh đã quyết định không ngủ nữa mà cùng đồng hành với Bác trong đêm khuya.
GV bình: 
Đó là sức mạnh cảm hóa của tấm lòng HCM. Hai câu thơ ấy diễn tả được niềm vui sướng của anh bộ đội khi được thức luôn cùng Bác. Được tiếp cận, được ở bên cạnh Bác, được thấu hiểu tình thương và đạo đức cao cả ấy của Bác, anh chiến sĩ đã lớn lên thêm về tâm hồn, tình cảm và được hưởng một niềm hạnh phúc thật sự lớn lao.
Thảo luận nhóm: (3’) Vì sao trong bài thơ không có lần thứ hai anh đội viên thức dậy mà lại có lần thứ ba?Điều đó có tác dụng gì trong việc thể hiện tâm trạng của người chiến sĩ?
Bài thơ không kể về lần thứ hai anh đội viên thức dậy mà từ lần thứ nhất chuyển sang ngay lần thứ ba. Điều này cho thấy trong đêm ấy anh đã nhiều lần tỉnh thức và lần nào cũng thấy Bác không ngủ. Và vì nếu kể lại sẽ dài dòng và sẽ có những tình huống giống nhau,lặp lại .
Từ lần 1 à lần 3 như vậy thì tâm trạng và cảm nghĩ của anh mới có sự thay đổi rõ rệt ànhấn mạnh bài thơ.
? Như vậy,các chi tiết thơ trên đều tập trung thể hiện tình cảm của anh đội viên đối với Bác Hồ, đó là tình cảm nào?
GV: Qua diễn biến tâm trạng của người chiến sĩ, bài thơ đã biểu hiện cụ thể và chân thực tình cảm của anh, cũng là tình cảm chung của bộ đội và nhân dân ta đối với Bác Hồ.Đó là lòng kính yêu vừa thiêng liêng, vừa gần gũi, là lòng biết ơn, niềm hạnh phúc khi được nhận tình yêu thương,sự chăm sóc của Bác. Và đặc biệt là niềm tự hào về vị lãnh tụ vĩ đại mà bình dị.
I.Tác giả & tác phẩm
 1.Tác giả
Minh Huệ (1927-2003),quê ở tỉnh Nghệ An
 2.Tác phẩm
- Sáng tác năm 1951
II. Đọc- Tìm hiểu văn bản
1. Tình cảm của anh đội viên đối với Bác Hồ.
* Lần thức dậy thứ 1
- Ngạc nhiên,xúc động .. càng nhìn..càng thươngà Điệp ngữ, tình cảm tăng tiến
- .như nằm trong giấc mộngà So sánh
- lo Bác ốmlấy sức đau mà đi.
à Tình cảm yêu kính,cảm phục Bác
* Lần thứ 3 thức dậy
-Ngồi đinh ninh
- Hốt hoảng, giật mình
- Vội vàng nằng nặc ,mời Bác ngủ
àTình cảm lo lắng chân thành của anh đội viên.
- Đảo trật tự ngôn từ, lặp lại các cụm từ ( Mời Bác ngủ Bác ơi!) àtha thiết,năn nỉ
- Vui sướng mênh mông, ....thức luôn cùng Bác..
à Tình cảm lo lắng, biết ơn của anh đội viên
èSơ kết:Lòng kính yêu,lòng biết ơn và niềm hạnh phúc, tự hào về vị lãnh tụ vĩ đại mà bình dị. 
T:
III. CỦNG CỐ- DẶN DÒ
 1.Củng cố
- Tình yêu thương rộng lớn, sâu sắc của Bác Hồ dành cho bộ đội, và nhân dân
- Tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với Bác
* BÀI TẬP TRẮC NGHIỆM
Câu 1: Bài thơ ra đời trong hoàn cảnh nào?
A. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp
B. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ
C. Khi đất nước hòa bình
D. Cả 3 đều sai
Câu 2: Bài thơ dùng phương thức biểu đạt gì?
A. Miêu tả C. Biểu cảm
B. Tự sự D. Biểu cảm kết hợp với tự sự và miêu tả
Câu 3: Nhân vật trung tâm trong bài thơ này là ai?
A. Bác Hồ C. Anh đội viên
B. Đoàn nhân công D. Bác Hồ và anh đội viên
Câu 4: Tại sao đêm ấy Bác Hồ không ngủ?
A. Bác lo lắng cho những người chiến sĩ ở chiến trường
B. Bác thương đoàn nhân công đêm phải ngủ lại rừng
C. Bác lo lắng cho chiến dịch
D. Cả 3 đều đúng.
 2. Dặn dò
- Các em về nhà học thuộc lòng đoạn thơ “ từ đầu..lấy sức đâu mà đi”
- Chuẩn bị phần tiếp theo bài “ ĐÊM NAY BÁC KHÔNG NGỦ” và các câu hỏi SGK